Jak wyglądało życie w naszej gminie w latach 1870-1914? Czasy jakże odległe. Nie ma, bo nie może być nikogo kto pamiętałby tamte lata. Ten czas przeminął a jedynymi świadkami „prawdziwości” wydarzeń minionych pozostały dokumenty, mapy czy szkice w wielu państwowych i prywatnych archiwach.

Temat ten będzie pojawiał się na naszych stronach długo gdyż materiał jakim dysponujemy nie jest możliwy do publikacji „na jeden raz”. Zatem zaczynamy naszą opowieść w odcinkach…

Tak naprawdę historia, która tutaj jest opisana a w zasadzie fakty historyczne przytoczone przeze mnie pochodzą z pracy magisterskiej jednego z mieszkańców naszej gminy. Pewnie nawet niektórzy z Was mieli już okazję ją albo widzieć albo i nawet czytać. Zanim jednak o publikacji słów kilka jak to się stało, że będziecie mogli to przeczytać właśnie na naszej stronie.

Kopię pracy posiadam już dosyć długo jednak aby móc ją przedstawić publicznie potrzeba było zgody autora. Trochę wysiłku to wymagało ale udało się odnaleźć autora pracy i porozmawiać z Nim o moim pomyśle i ogólnie o tym co, kto i dlaczego. Przychylił się do mojego pomysłu i dał zgodę na publikację. Serdecznie dziękuję Panie Arturze.

A zatem zaczynajmy.

Jak zawsze na początek wstęp, więc i tutaj nie może być inaczej. Wstęp merytoryczny a zarazem początek, część pierwsza naszej opowieści.

UNIWERSYTET MARII CURIE – SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY

Artur Jóźwik

GMINA ŁYSOBYKI W LATACH 1870 – 1914

Praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Nowożytnej pod kierunkiem

prof. dr hab. Bronisława Mikulca

---

WSTĘP

Historią gminy Łysobyki[1] zająłem się, ponieważ chciałem poznać bliżej przeszłość rodzinnych stron. Jak dotąd brak syntetycznego opracowania dziejów tej gminy nawet w okresie XIX wieku. Dlatego właśnie podjąłem próbę ujęcia w swej pracy dziejów tego terytorium w latach 1870 – 1914. Ramy czasowe obejmują okres, gdy po degradacji miasta Łysobyki do rangi osady, stworzono na tym terenie gminę. Data końcowa to rok wybuchu I wojny światowej. Dobór jej jest zasadny o tyle, że stanowi ona cezurę w dziejach oraz zmienia sytuację i warunki życia ludności.

W skład gminy wchodziły w tym czasie: wieś i folwark Blizocin, wieś Walentynów, wieś Wola Blizocka, folwark Wojciechów, wieś Zielony Kąt, folwark Kawęczyn, wieś Kalinowy Dół, wieś Krępa, folwark Lendo Wielkie, osada Łysobyki, folwark Mściska, wieś Natalin, wieś Niedźwiedź, folwark Podlodów, wieś Podlodówka, wieś i folwark Przytoczno, oraz wieś Ferdynandów i kolonia Poznań.[2]

Dotychczas na temat gminy Łysobyki nie ukazało się zbyt wiele publikacji.

Kwestię początków miasta i jego lokacji poruszył profesor Ryszard Szczygieł podczas obchodów 500 – lecia nadania praw miejskich Łysobykom.[3]

W formie artykułu opracowano tzw. wyprawę łysobycką z 1831 roku.[4]

Ogólnie kwestię historii, w tym częściowo XIX – wiecznej miasta ujęto w opracowaniu sporządzonym przez Państwowego Konserwatora Zabytków z racji objęcia ochroną konserwatorską zabytkowej zabudowy tej miejscowości.[5]

Ponadto cenne informacje na podstawie archiwum parafialnego zebrał w postaci broszury proboszcz parafii w Łysobykach, ksiądz Piotr Denejko.[6]

Pracę swoją oparłem w głównej mierze na materiałach archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie.

Korzystałem przede wszystkim z zespołu Zarządu Powiatowego Łukowskiego 1866 – 1917, który zawiera 665 jednostek archiwalnych. W szczególności dostarczył on informacji dotyczących działalności władz gminnych, ich finansów, a także danych liczbowych na temat dynamiki rozwoju demograficznego, gospodarki (obszerne zestawienia w postaci tabel przedstawiające zbiory i zasiewy zbóż, hodowlę zwierząt, rozwój przemysłu itp.).

Istotną rolę miały dane zawarte w zespole Naczelnika Powiatu

Radzyńskiego (dane dotyczące okresu przed 1866 rokiem).

Dla charakterystyki własności ziemi w gminie posłużyłem się informacjami zamieszczonymi w Tabelach Likwidacyjnych.

Bardzo przydatne okazały się akta Dyrekcji Szkolnej Siedleckiej, gdyż dostarczyły szczegółowych danych dotyczących szkół istniejących w gminie.

Dzięki informacjom zawartym w zespole Siedleckiego Urzędu Gubernialnego do spraw stowarzyszeń możliwe było przedstawienie aktywności społecznej na terenie gminy.

Istotne znaczenie dla analizy podziału wyznaniowego ludności gminy miały wzmianki zawarte w zespole Rządu Gubernialnego Lubelskiego.

Poza tym korzystałem z zasobów oddziału terenowego APL w Radzyniu Podlaskim. W przechowywanych tam Aktach Gminy Łysobyki natrafiłem na istotne informacje dotyczące liczby ludności gminy i jej profesji.

Dane odnoszące się do majątków ziemiańskich i ich właścicieli na terenie gminy odnalazłem w księgach hipotecznych poszczególnych dóbr, znajdujących się w Archiwum Sądu Rejonowego w Lubartowie.

Uzupełnieniem dla archiwaliów były źródła drukowane. „Pamiatnaja Kniżka Sedleckoj guberni” była pomocna dla opracowania wykazu imiennego wójtów i pisarzy gminnych, nauczycieli szkolnych oraz duchownych.

Bardzo istotnych informacji dostarczył drukowany „Catalogus universi cleri saecularis et regularis dioecesis lublinensis” za lata: 1870, 1880, 1889, 1904 i 1912. Prezentuje on dane odnośnie liczebności parafii, księży w niej posługujących oraz zabudowań kościelnych.

Z kolei opierałem się także na informacjach zawartych w literaturze i czasopismach.

Bardzo przydatne okazały się tomy 3 i 4 Historii państwa i prawa Polski.[7] Informacje w nich zawarte posłużyły jako podbudowa teoretyczna dla rozważań na temat ustroju, struktury własności gospodarczej, a nawet organizacji szkolnictwa. Bardzo wartościowa okazała się praca zbiorowa pod redakcją Heleny Brodowskiej. Szczególnie przydatny był zamieszczony Kukulskiego niej artykuł Jerzego Kukulskiego.[8]

Przy charakterystyce okresu przed rokiem 1870 posłużyłem się informacjami ze wspomnianego Studium historyczno – urbanistycznego, zaś uzupełniającą rolę przy prezentacji parafii miała praca księdza P. Denejko.

Przy omawianiu aspektów gospodarki gminy wykorzystałem szczególnie opracowania R. Chomać[9], K. Groniowskiego[10] i A. Kierka.[11]

Dla analizy kwestii aktywności społeczno – politycznej gminy pożyteczne były prace T. Wolszy[12] oraz artykuły z pracy zbiorowej pod redakcją. Turkowskiego dotyczącej regionu łukowskiego.[13]

Na podstawie wyżej wymienionych pozycji podjąłem próbę przedstawienia głównych tendencji rozwojowych gminy Łysobyki. Stan źródeł nie zawsze pozwalał na jednakowo dokładne opracowanie wszystkich kwestii.

Praca niniejsza ma układ problemowo – chronologiczny. Składa się z pięciu rozdziałów.

Pierwszy z nich traktuje na temat samorządu gminnego w Królestwie Polskim. Zawiera on genezę ustroju gminy stworzonego w 1864 roku.

Drugi z kolei unaocznia jak wspomniany samorząd był realizowany w konkretnych realiach gminy Łysobyki. Poprzedzone jest to pobieżnym oglądem rozwoju Łysobyk od czasu lokacji do utraty praw miejskich.

Rozdział trzeci dotyczy ludności zamieszkującej w gminie. Wprowadzając różne podziały i obrazując je za pomocą wykresów, zmierzałem do możliwie wszechstronnego ujęcia tej złożonej kwestii.

W następnym rozdziale analizowane są zagadnienia gospodarcze przy podziale na rolnictwo (w tym uprawę i hodowlę), przemysł, a także handel i rzemiosło.

Ostatni rozdział analizuje rozwój szkolnictwa w gminie, a także przejawy aktywności społeczno – politycznej ludności gminy.

Aneks zawiera dodatkowe materiały źródłowe i zestawienia. Z kolei w załącznikach znajdują się mapy i plany ilustrujące treści zawarte w tekście pracy.

Na końcu zamieszczony jest także wykaz bibliografii z podziałem na źródła archiwalne, drukowane, opracowania i czasopisma.

[1] W 1965 roku nazwę tę zmieniono na Jeziorzany.
[2] APL, ZPŁ, sygn.153.
[3] R. Szczygieł, Kiedy Jeziorzany powinny obchodzić jubileusz swojej miejskości? Panorama Gminy Jeziorzany. Czasopismo Towarzystwa Regionalnego, nr 5, IV 1999, s. 3 – 4.
[4] J. Danielewicz, Bitwa pod Łysobykami [w:] Z przeszłości ziemi łukowskiej, pod red. J. Orłowskiego i R. Szaflika, Lublin 1959.
[5] Studium historyczno – urbanistyczne. Jeziorzany, woj. lubelskie, Lublin 1986.
[6] Ks. P. Denejko, Pamiątka. Opracowanie na podstawie zbiorów archiwum parafialnego, Łysobyki 1947.
[7] Historia państwa i prawa Polski pod red, J. Bardacha, t.3, Warszawa 1981; K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t.4, Warszawa 1982.
[8] J. Kukulski, Realizacja reformy gminnej w 1864 roku w Królestwie Polskim [w:] Gmina wiejska i jej samorząd praca zbiorowa pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 151 – 193.
[9] R. Chomać, Struktura agrarna Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1970.
[10] K. Groniowski, Realizacja reformy uwłaszczeniowej 1864 roku, Warszawa 1963.
[11] A. Kierek, Rozwój kapitalizmu w rolnictwie regionu lubelskiego w latach 1864 – 1913, Warszawa 1964.
[12] T. Wolsza, Narodowa demokracja wobec chłopów w latach 1887 – 1914. Programy, polityka, działalność, Warszawa 1992.
[13] Łuków i okolice w XIX i XX wieku praca zbiorowa pod red. R. Turkowskiego, Warszawa 1989.