Kolejna część pracy poświęcona naszej gminie. Zapraszam do artykułu.

2. W Królestwie Polskim.

2.1. Do 1864 roku.

W Królestwie Polskim gminą wiejską niezmiennie zarządzał wójt mianowany przez rząd na wniosek komisji wojewódzkiej.[1] Istniała przy tym możliwość wyznaczenia przez wójta zastępcy. Wprawdzie nie sformułowano bezpośrednio warunku, aby wójt był koniecznie właścicielem majątku, jednakże analizując postanowienie namiestnika z 3 II 1816 roku (szczególnie sformułowania w artykułach 76 – 79)[2] wyciągnąć można wniosek, że wójt pełniąc swą funkcję powinien posiadać majątek czy nawet część wsi. Gdy część taka liczyła minimum 10 dymów (czyli domów mieszkalnych) uważana była za odrębną włość, której właściciel sprawował urząd wójtowski. Części mniejsze zwykle przyłączane były do wsi przyległych bądź położonych niedaleko, a należących do tego samego właściciela. W przypadku, gdy wsie podzielone były na części nie mające wymaganej liczby 10 dymów, ich właściciele wybierali spośród siebie kandydata na wójta przedstawiając go komisji wojewódzkiej.[3] Gdy porozumienie nie było możliwe, decyzję podejmowała komisja kierując się „zdolnością i moralnością kandydata” przedstawianego do nominacji rządowej.

Postanowienie namiestnika z 30 V 1818 roku rozwijało przepisy o zwierzchności wiejskiej i de facto oznaczało powrót do zasady patrymonialnej, łączącej na najwyższym szczeblu administracji sprawowanie władzy państwowej z własnością dóbr ziemskich (zbieżność z praktyką czasów Księstwa Warszawskiego)[4]. Wprost określano, że właściciele wsi są wójtami z prawa i mogą sprawować swą funkcję osobiście lub za pośrednictwem zastępcy. Rząd zachowywał jednak prawo mianowania wójtów i odmowy zatwierdzenia kandydata podanego przez komisję wojewódzką. Szczegółowych uzupełnień tych przepisów dokonywały poszczególne komisje wojewódzkie (rozporządzenia wykonawcze w rodzaju ustalenia cenzusu wieku dla kandydatów na wójta np. 21 lat). Zarówno wójtów jak też ich zastępców nie obowiązywał egzamin urzędniczy.

Wsie, które podlegały wójtowi stanowiły gminę wiejską, a jej wielkość wahała się od 10 dymów do kilku czy kilkunastu wsi należących do tego samego dominium. Osady, które liczyły mniej niż 10 dymów dołączano do sąsiedniej gminy. Właściciele kilku wsi mogli zadecydować o czasowym połączeniu ich pod zwierzchnictwem jednego wójta. Właściciel nie ponosił odpowiedzialności z tytułu sprawowania urzędu wójta jedynie wówczas, gdy osoba wybrana przezeń na wójta i opłacana przyjęła protokolarnie taką odpowiedzialność na siebie. Pełnomocnikami wójta byli sołtysi, których wójt mógł mianować dla każdej z podległych wsi. Wójt miał obowiązek pilnować wykonywania praw, zarządzeń i przepisów rządowych, podawać je do wiadomości mieszkańców gminy. Należało do niego także rozkładanie podatków i powinności publicznych, opieka nad porządkiem i bezpieczeństwem ludności i jej własności, poza tym utrzymanie w dobrym stanie dróg, mostów i przepraw. Kompetencje wójta w dziedzinie sprawowania opieki regulował Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 roku (art. 374 nn.). Wójt m.in. w określonych sytuacjach zwoływał tzw. radę familijną i jej przewodniczył[5]. Sądził on także w drobnych sprawach cywilnych w I instancji, przestępstwa i wykroczenia mniejszej wagi (te przekazane im już były w czasach Księstwa Warszawskiego postanowieniami królewskimi z 26 VII 1810 i 22 V 1812 roku). Od 1847 roku na podstawie ustawy przechodniej do Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych wójt był upoważniony do wyrokowania w sprawach, w których winnemu groziła według kodeksu [karnego] kara napomnienia, nagany wobec sądu, grzywny pieniężnej do 10 rubli srebrnych (dalej r.s.), aresztu do 7 dni, lub chłosty do 20 razów.[6] Instancją odwoławczą od wyroków wójta były sądy policji poprawczej. Odtąd też spod kompetencji karno – sądowych wójta wyłączeni byli duchowni wyznań chrześcijańskich, szlachta dziedziczna i osobista, żony i dzieci szlachty osobistej sprawującej urzędy VII i VIII klasy, obywatele honorowi (tzw. pocześni), jak również osoby odznaczone orderami lub znakami honorowymi (art. 19-21, 23).[7] Istotne znaczenie wśród funkcji wójtowskich miała ewidencja ruchu ludności (prowadzenie księgi gminnej ludności). Już od 1810 istniały one w Księstwie Warszawskim obejmując oddzielnie ludność wsi i miast. W Królestwie Polskim wprowadzone zostały postanowieniem namiestnika z 27 I 1818 roku[8]. Księga ludności miała być prowadzona dla każdej gminy obejmowała bezwzględnie wszystkich jej mieszkańców Po ukończeniu 14 roku życia każdy mieszkaniec otrzymywał od wójta świadectwo zapisania w księdze. Dokument ten był wymagany również w wypadku czasowego przeniesienia się do innej gminy. Z tej racji, że wystawiającym był wójt a zarazem dziedzic wsi, zwiększało to w oczywisty sposób zależność chłopów od dworu. Ponadto wójt był zobowiązany do odstawiania rekrutów do wojska, chwytania dezerterów i włóczęgów i przekazywania ich właściwej władzy.

Pewne zmiany w organizacji samorządu gminnego przyniósł ukaz Aleksandra II z 3/15 III 1859 roku. Po pierwsze zarządzono powiększenie obszaru minimalnego dla gminy wiejskiej do 50 dymów.[9] Oznaczając obszar gminy brano pod uwagę dobro służby, potrzeby miejscowe i życzenia właścicieli ziemskich. Ukaz bezpośrednio określał, że: „urząd wójta gminy przywiązany jest do dominium tj. do tytułu dziedzictwa”.[10] Modyfikacji uległy uregulowania dotyczące sprawowania funkcji wójta majętnościach należących do kilku właścicieli (poprzez podniesienie minimum do 50 dymów zwiększyła się liczba gmin składających się z kilku małych wsi). W myśl nowych ustaleń właściciele „cząstek” wybierali spośród siebie jednego wójta, lecz gdy jedna z cząstek miała nie mniej niż 10 dymów lub 150 dziesięcin jej właściciel zostawał wójtem z mocy prawa.[11] Poza tym ukaz przewidywał powołanie organu doradczego wójta zatwierdzanego przez naczelników powiatowych, czyli rady gminnej. Miała ona pomagać wójtowi w sprawach zaspokajania potrzeb miejscowych. Kandydatów na sołtysów mieli zaś wyłaniać w wyborach osiadli mieszkańcy, jednakże te narzędzia ograniczonego samorządu nie zostały wprowadzone w życie. Ustawa z 24 V / 5 VI 1860 roku zapowiadała zniesienie arbitralnych funkcji wójta.[12] Przewidywano powołanie sądów gminnych z wójtem jako sędzią oraz 2 ławnikami powołanymi w dwustopniowych wyborach przez wszystkich posiadaczy nieruchomości w gminie. Sąd taki miał kompetencje w sprawach karnych i cywilnych (wyroki w sprawach o czynsz i pańszczyznę, o szkody polne i leśne, o najem sług i robotników itp.) a jego właściwość rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. W sądzie gminnym, co warto zaznaczyć, możliwy był udział chłopów, o ile zostaliby wybrani na ławników. Ustawa z 1860 roku jednakże umacniała pozycję dziedzica – wójta gminy, a sądy gminne w praktyce nie zostały wówczas wprowadzone.

Administracja miejska w początkach bytu Królestwa była nadal sprawowana tymczasowo przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w miastach największych (Warszawa, Kalisz, Lublin, Sandomierz) oraz przez burmistrzów i rady miejskie w pozostałych. Małe miasteczka jak wcześniej zarządzane były jak gminy wiejskie przez wójtów.

[1] Ibidem, s. 357.

[2] Ibidem, s. 357 nn.

[3] Ibidem, s.358.

[4] Ibidem, s. 359.

[5] Ibidem, s. 358 nn..

[6] Ibidem, s.359.

[7] Ibidem, s.359.

[8] Ibidem, s.359.

[9] K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. 4, Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, Warszawa 1982, s. 78.

[10] Ibidem, s. 79.

[11] H. Izdebski, op. cit., s. 92.

[12] Historia państwa i prawa, t. 3, s.359 nn.